De catechismusdienst
De tweede dienst op zondag kan bij Calvijn ook wel de Catechismusdienst genoemd worden. Zij werd van 11.00 tot 12.00 uur gehouden. Eigenlijk was ze een massale catechisatie. De ouders moesten ervoor zorgen, dat hun kinderen van 7 t/m 12 jaar aanwezig waren. Ook volwassenen namen aan deze dienst deel en in het algemeen ieder die nog niet tot het avondmaal was toegelaten. Eerst gaf de predikant uitleg van een gedeelte van de Geneefse Catechismus en daarna werden de jongelui ondervraagd of zij het wel goed begrepen hadden.
Bron : “Calvijn en de kerkdienst” van dr. T. Brienen (emeritus-predikant van de CGK-kerken, wetenschappelijk medewerker aan de theologische universiteit te Apeldoorn)
Middagdienst, een goede gewoonte?
Waarom twee keer naar de kerk? De middagdiensten worden her en der steeds minder bezocht. Wat is er toch aan de hand met deze dienst? Onze middagdienst vindt zijn oorsprong in Genčve. In de middagdiensten die daar gehouden werden, preekte Calvijn uit de catechismus (van Genčve). In deze dienst vond tegelijkertijd het catechetisch onderwijs aan de kinderen plaats. Ouders en kinderen woonden als het ware samen een openbare catechisatie bij. Naast de preek werd het te behandelen deel van de catechismus uitgelegd, waarna de kinderen werden ondervraagd om te kijken of ze het begrepen en onthouden hadden. De middagdienst van Calvijn had een dubbele functie: het was een leerdienst (d.w.z. een dienst over de leer van de kerk), die samenviel met het onderwijs aan de jeugd.
1563: de 52 zondagen van de Heidelbergse Catechismus
De middagdiensten van Genčve vonden in 1563 navolging in het Duitse keurvorstendom de Paltz. De toenmalige keurvorst liet in dat jaar de Heidelbergse Catechismus op schrift stellen. Hetzelfde jaar nog werd ook besloten de Catechismus op te nemen in de kerkorde. De kerkorde bepaalde dat voortaan in de middag-diensten binnen de tijd van een jaar de leer van de kerk behandeld moest worden. Door deze bepaling werd de pas geschreven Heidelbergse Catechismus onderver-deeld in 52 zondagsafdelingen. Zo kon de jeugd elke zondagmiddag de catechis-mus-zon-dag die aan de beurt was, opzeggen. Een middagdienst of openbare catechisatie, zag er als volgt uit:
1. lied;
2. gebed;
3. voorlezen van de wet of een samenvatting van de Catechismus;
4. leergesprek van de predikant met de jeugd;
5. catechismuspreek;
6. overhoren van de jeugd in bijzijn van de gemeente;
7. bespreking van de volgende catechismusvragen;
8. gebed.
1586: verplichte middagdienst in Nederland
Via het keurvorstendom de Palz waaide de middagdienst over naar Nederland. Op de synode van Den Haag in 1586 werd de catechismuspreek officieel verplicht gesteld voor de middagdienst. Omdat zowel door sommige predikanten als gemeenteleden niet aan deze verplichting werd voldaan, nam de bekende synode van Dordrecht in 1618/1619 de bepaling bindend op in de Dordtse Kerkenordening in artikel 68 (nu: art. 66). Op grond van dit artikel begonnen de predikan-ten met het geven van catechisatie op zondagmiddag. Catechisaties op een doordeweekse dag bestonden toen nog niet. De volgorde in de Nederlandse dienst was:
1. schriftlezing;
2. voorlezen van de vragen en antwoorden van de Catechismus;
3. catechismuspreek;
4. opzeggen van de vragen en beantwoorden door de jeugd.
De leerpreek voldoet niet
De middagdienst had de bedoeling om de jeugd via een catechismuspreek en onderwijs daarover de leer van de kerk bij te brengen. Zowel de kerkorde van de Paltz als de kerkorde van Dordrecht voorzagen een 'gevaar' voor deze dienst: te lange, moeilijke preken. Zo werden de Duitse predikan-ten gewaarschuwd de catechismuspreken eenvoudig en duidelijk te houden en de kerkorde van Dordrecht wees erop dat de preken 'behoorlic cort' moesten zijn. De preken waren immers bedoeld voor de jeugd. 'Cort' is overigens een rekbaar begrip. In 1923 is nog sprake van: 'Vooral niet langer dan anderhalf uur'.
Hoewel de leerpreek in feite niet meer voldeed als onderwijs aan de jeugd, bleven de predikanten nog lang op zondagmiddag catechisatie geven. Het kostte nogal wat strijd om ze zover te krijgen om de catechisatie doordeweeks te geven. Ze vonden het eigenlijk beneden hun waardigheid en lieten het liever over aan de meester op school. Het verschuiven van de catechisatie van de zondagmiddag naar een doordeweekse dag betekende voor de middagdienst het verlies van de functie van openbare catechisatie aan de jeugd.
Van leerdienst naar tweede eredienst
De dienst over de leer aan de hand van de catechismuspreek bleef 's middags gewoon doorgaan, maar dan voor de hele gemeente. In de loop der jaren is de catechismuspreek echter steeds meer op een vrije-stof-preek gaan lijken. Daar zijn wel logische verklaringen voor te vinden. Het is weinig zinvol om wat doordeweeks aan de jeugd geleerd wordt, zondags nog eens dunnetjes over te doen. En wat de belijdende leden betreft, mag de stof van de Catechis-mus als bekend worden verondersteld. Tenslotte zal een predikant ook vanwege de jaarlijks terugkerende zondagsafdelingen van de Catechismus eerder geneigd zijn de catechismuspreek te laten beheersen door het bijbelgedeelte dat hij daarbij kiest. Het karakter van de leerpreek veranderde zodanig in die van een vrij-stof-preek, dat de middagdienst daarmee ook zijn overgebleven functie van leerdienst kwijtgeraakt is.
De kerk heeft op deze praktijk gereageerd door in 1978 op de synode van Groningen artikel 68 van de Dordse Kerkorde te verkorten tot: '..dat als regel eenmaal per zondag in de prediking de leer van Gods Woord verklaard wordt zoals die is samengevat in de Heidelbergse Catechismus' (nu: art. 66). Daarnaast voegde de synode het nieuwe artikel 65 toe: 'De kerkenraad zal de gemeente op de dag des Heren tweemaal samenroepen voor de eredienst. De kerken zullen zich houden aan de orden van dienst die door de synode zijn goedgekeurd'. Historisch gezien wordt hiermee een nieuwe weg ingeslagen: van twee erediensten was in de Dordtse K.O. in het geheel nog geen sprake. Die kende alleen een eredienst en een leerdienst. De middagdienst kent nu ook voor het eerst een orde van dienst. De herziening van Groningen weerspiegelt dan ook de tendens dat de morgen-en middagdienst in de praktijk uitwissel-baar zijn geworden.
Verdubbeling/verrijking
De ontwikkeling van de middagdienst laat in de loop der tijd allerlei verdubbe-lin-gen -of zo u wilt: verrijkingen- zien. We zetten ze nog eens op een rijtje.
* De catechisaties hebben de functie van de leerdienst voor de jeugd overgenomen.
* Er is nauwelijks verschil meer tussen een vrije-stof-preek en een catechismuspreek.
* De opkomst van de catechisatie voor belijdende leden.
Het laatste is op zich een merkwaardig verschijnsel. Blijkbaar is er onder (jonge) belijdende leden nog wel de behoefte aan zoiets als een leerdienst. De catechismuspreek lijkt niet aan deze behoefte te voldoen. De oorzaak daarvan moet niet alleen gezocht worden in de inhoud van de middagdienst, maar ook in de vorm. Men zoekt het verlangen naar meer liever bij informelere bijeenkomsten waar ook plaats is voor de dialoog, dan in de middagdienst die door een orde van dienst op de morgendienst is gaan lijken en in feite meer van hetzelfde biedt.
In het licht van de historische ontwikkeling verdient het de overweging op zondagmiddag de leerdienst in ere te herstellen en deze 'dienst' weer het karakter van een openbare catechisatie terug te geven. Te denken valt aan de mogelijkheid van een bespreking van het onderwerp in groepjes, waarbij ook ruimte is voor het stellen van vragen aan de (s)preker.
Bron : ds. B. de Jong, classis Grootegast, maakte voor deze inleiding gebruik van: M. B. van 't Veer: Calvijn en het catechetisch onderricht, opstellen van A. N. Hendriks, 'Catechese en gemeente', 'De catechismus-preek', in resp.: Met het oog op de gemeente en Om de bediening van de Geest, Joh. Jansen: Korte verklaring van de kerkenordening.
